مفهوم و مبانی تئوریك خسارت معنوی

مفهوم و مبانی تئوریك خسارت معنوی

تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم، لطمه به عرض و خسارت ناشی از سب

الف آلام و دردهای جسمانی گاهی بازخم و جراحت همراه است و گاهی بدون زخم و جراحت، چنانچه زخم و جراحتی در جسم پدید آید دیه مناسب برای آن مقدر شده است ولی اگر بدون هیچ گونه اثر مشهود باشد اکثر فقها قائل به تعزیر شده اند.

ب) یکی از مهمترین سرمایه های معنوی انسان عفت، طهارت، پاکیزگی و امنیت حریم و اهل اوست. چنین سرمایه معنوی برای دارنده آن حیثیت و شرفی ایجاد می کند که حفظ آن برای او فوق العاده مهم است. عرض واژه ای است که به معنای شرف و آبرو، ناموس، قدر ، مقام، اعتبار، حسب و نسب و تبار به کار رفته است. بنابراین، تجاوز به عرض در یک جامعه اخلاقی و مذهبی، با ایراد خسارت معنوی همراه است. شارع با آگاهی از اهمیت عرض، در برخی از تجاوزها به آن، کیفرهای بسیار شدیدی را مقرر کرده است، ولی مجموعه ای از تعرض ها و تجاوزهایی وجود دارد که به حریم طهارت و عفت و ناموس و خلاصه عرض وارد می شود که حدی برای آن مقرر نشده است یعنی دارای تعزیرند، و فقها این مواردی را که بر قذف به صراحت و روشنی دلالت نکند مستوجب تعزیر می دانند . (محقق حلی، ]بی تا[، کتاب حدود، حد قذف).

امام خمینی در تحریر الوسیله می نویسد : «هر فحشی مانند « ای دیوث» یا هر تعریضی که مواجه آن را نمی پسندد و در عرف و لغت نیز قذف به شمار نیاید موجب تعزیر می گردد.» (امام خمینی ، 1404، ص431) . همه کتابهای فقهی امامیه بخش قابل توجهی از مبحث حد قذف را به این مسئله اختصاص داده اند و گفته اند اگر کس دیگری را با کلمات و عباراتی که گویای اتهام به زنا یا لواط است مورد تعرض قرار دهد، باید تعزیر شود (حلبی، 1410ق، ج23، صص 76-75)

ج) سب در لغت به معنای ناسزا گفتن است. پروردگار سب را ناپسند شمرده و مورد نهی قرار داده است، آنجا که می فرماید : « شما مومنان بر آنان که غیر از خدا را می‌خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها هم از روی دشمنی خدا او را دشنام دهند.» (انعام- 108).

در آیه شریفه بعد از منع از سب، علت آن، سب متقابل از سوی دشمنان عنوان شده است یعنی حرمت ها باید رعایت شود، به ویژه حرمت الهی باید محفوظ بماند. مرحوم شیخ انصاری در کتاب مکاسب، سب مومن را حرام و ظلم اعلام می دارد اعم از اینکه به صورت قذف باشد با صورت هر نوع ایذای دیگر و مرجع تشخیص این سب نیز عرف است و لازم نیست سب مستقیم و به نحو مواجهه باشد بلکه ممکن است در غیاب دیگری صورت پذیرد اما آنچه مهم است اینست که مشتمل بر قصد اهانت باشد. همچنین هجومومن به هر وسیله (نثر، نظم، تصویر و ... ) حرام است. (انصاری، 1286ق، ص61)

در برخی روایات نیز به صورت تعزیر برای سب تصریح شده است (الحر العاملی، ]1402[، ابواب حد قذف، حدیث 1)

ابوالصلاح حلبی در این زمینه می فرماید : «اگر کسی دیگری را با گفتن الفاظی چون سفه، پست، ساقط، بی آبرو، سفیه، احمق، فاسق،مجرم، کافر، تارک الصلاه و روزه خوار، مورد استهزاء قرار دهد چنانچه افراد مورد اتهام و استهزاء به آن صفات مشهور نباشند باید فرد استهزاء کننده را تعزیر کنند ولی اگر افراد مورد اتهام و استهزاء به آن صفات شهرت داشته باشند و آشکارا آن را مرتکب می شوند تعزیر ندارند.»

(حلبی، 1410ق، همان، ص76) آرای فقیهان نیز متخذ از متون روایی است که سب و هجو را مستوجب تعزیر دانسته است. فقهای عامه نیز به تعزیر نسبت به سب اهتمام ورزیده اند.

از مجموع مباحث نتیجه می گیریم که شارع با اهتمامی که برای حقوق و سرمایه های معنوی انسان قائل است متجاوز به آن را با روش هایی از ادامه تجاوز باز می دارد و او را به جهت ارتکاب به آن تنبیه و تأدیب می کند که یکی از طرق مهم تأدیب تعزیر مالی است. بنابراین، تعزیر مالی را باید کیفر خصوصی تلقی کرد که مجرم را از فکر دوباره ارتکاب به جرم باز می دارد و بازسازی و اصلاح او و هم چنین زمینه طهارت اجتماعی را از جرایم فراهم می آورد.

مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امكان جبران مالی خسارت معنوی

از جمله حقوقی كه رابطه تنگاتنگی با خسارت معنوی دارد حق قصاص و حد قذف است كه این مبحث به امكان جبران مالی خسارت معنوی در قصاص و حد قذف اختصاص یافته است .

2-4-1 معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه :

قصاص به کسر «قاف» از قَصَّ یَقُصُّ به معنای قطع و بیان خبر به نحو صحیح و مطابق با واقعی است و کلمه قصه نیز به همین معنی است. معنای عمده ای که برای قصاص نقل می شود تتبع اثر شیء و پیگیری جزء جزء آن است (ابن منظور ، 1408، ج7، ص74) قصاص به معنی تکرار جنایت، آن چنانکه واقع شده است، گواینکه همان جریان جنایت بدون کم و کاست حکایت می گردد. آیه شریفه «لكم فی القصاص حیاه یا اولی الالباب » (بقره -179) اشاره به مجازات جانی به مثل، بدون کم و کاست دارد. عده ای از لغت شناسان تتبع اثر را از آن جهت که مجنی علیه دنبال اثر جانی برای انتقال می گردد نسبت به دیگر معانی، دارای الویت می دانند (راغب اصفهانی، 1404، ج3، ص1485) اما بعضی قصاص را اسم مصدر از اقتص تلقی کرده و معنی عمل به مثل را بر معانی دیگر ترجیح داده‌اند. (بقره- 178، 179، اسراء- 132). ولی با دقت در اقوال عالمان لغت در می یابیم که قصاص دارای دو معنی عمده و اصلی است که معنای نخست همان تتبع اثر است: یعنی در جنایت قطع انگشت، انگشت جانی قطع می‌شود و این شکل از مجازات متابعت حقیقی اثر جنایت است. ثانیاً با قصاص سلسله قتل ها که در زمان جاهلیت متداول بوده است قطع می شود.

در اصطلاح فقه به مجازات متجاوز به نفس و بدن مانند جنایتی که او به نحو عمدی مرتکب شده است قصاص گفته می شود و به تعبیر دیگر به استیفای اثر جنایت به نفس و بدن قصاص اطلاق می شود. بنابراین، تنها مجازاتی که عدل جنایت عمدی است همان قصاص است. آیات الهی نظر به اهمیت قصاص بدان تصریح کرده (طریحی، 1362ق،ج3، ص1485) و روایات زیادی متضمن آن است و فقیهان آن را از ضروریات اسلام به شمار آورده اند.

2-4-2 مفهوم و ماهیت قصاص و امکان جبران مالی خسارت معنوی

یکی از پرسش های مهم در زمینه قصاص اینست که آیا قصاص یک حکم امضایی شرعی است یا حقی خصوصی است ؟ پاسخ به این پرسش رابطه تنگاتنگی با نظریه امکان جبران مالی خسارت معنوی اثباتاً یا نفیاً دارد. به تعبیر دیگر، اگر قصاص یک حکم تلقی شود اصولاً فاقد قابلیت تبدیل به جبران مالی خسارت معنوی ناشی از دست دادن یک عزیز یا یک عضو بدن است ولی اگر حقی خصوصی به شمار آید، نظر به ویژگی های حق، قابلیت تبدیل را دارا خواهد بود، از این رو شناسایی حق و حکم و تفاوتهای بین این دو به عنوان مقدمه پاسخ به آن پرسش ضروری است.

حق در لغت در کاربرد مصدری به معنای ثبوت داشتن و در کاربرد وصفی به معنای ثابت است در عبارت فقها به دو معنی اطلاق می گردد. اگر در معنای لغوی به کار برده شود حکم را شامل می شود که همان حق به معنای عام است، و اگر در معنای خاص به کار رود به نحوی که در مقابل حکم قرار گیرد به آن حق به معنای خاص یا اصطلاحی گفته می شود، فقهای امامیه برای حق و حکم تعریف ها کرده اند . حق عبارتست از اعتبار سلطه به نفع شخص یا جهتی، نسبت به عین، منفعت، انتفاع یا امری اعتباری (امام خمینی ، 1410، ج1 ص21 به بعد )

در تعریف حکم می توان گفت حکم آن مجعول شرعی است که فاقد اضافه و سلطه بوده و اثباتاً و نفیاً در اختیار شارع است.

پس حق همیشه به نفع کسی و علیه دیگری است بنابراین در هر حقی وجود صاحب حق و هم چنین متعلق ضروری است ولی حکم فاقد نسبت است و تنها وجود مکلف ضروری است. حکم قابل اسقاط نیست ولی حق در بیشتر مصادیق و عموماً قابل اسقاط است مانند حق خیار و حق شفعه.

چنانچه در ابتدای بحث گفته شد فقیهان تلقی متفاوتی از حق دارند مانند اینکه برخی از فقها سلطه را از لوازم حق دانسته اند نه خود حق و گفته اند: «حق عبارتست از اعتبار اضافه خاصی بین ذی حق و متعلق آن که لازمه این اضافه و نسبت یک نوع سلطه است. (امام خمینی، 1410، ج1، ص23) و مرحوم محقق خوئی در تعریف حق، حکم را داخل کرده و در تعریف حکم حق را وارد کرده است و گفته اند : «حق به معنای ثبوت است و همه احکام به این معنی حقوقند، زیرا تمام آنها ثابت هستند و همه حقوق، احکامند چون مجعول شرعی اند . (خوئی، 1412ق، ج2، ص45) سپس می‌گویند : «اگرچه فرق های اعتباری بین این دو وجود دارد ولی فرق های اعتباری قابل اهمیت نیستند زیرا ماهیت و حقیقت آن دو یكی است.» (همان منبع) در هر صورت متعلق حق می تواند یک امر مادی و محسوس یا قابل تقویم و ارزشیابی دقیق مالی باشد مانند عین، منفعت و انتفاع که بدون تردید این حق مادی است و هم چنین ممکن است منطق حق یک امر غیر مادی باشد که تبدیل آن به مال بسیار دشوار باشد مانند حق اخلاقی نویسنده بر اثر خویش ، که اصطلاحاً از آن تعبیر به حق معنوی شده است.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                           صفحه

مقدمه ........................................................................................................................ 1

بخش اول : كلیات ...................................................................................................... 5

فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریك خسارت معنوی .................................................... 6

مبحث اول : معانی و ملاك‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی ....................... 7

1-1-1-            معنی لغوی خسارت ................................................................................. 7

1-1-2-         معنی اصطلاحی خسارت .......................................................................... 9

1-1-3-         انواع تقسیمات خسارت و معیار آن ......................................................... 11

الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد ........................................................... 12

ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع ............................ 13

ج- خسارت ناشی ازارتكاب جرم................................................................... 13

1-1-4-         ملاك تشخیص خسارت مادی از معنوی .................................................. 16

1-1-5-         تعریف خسارت معنوی .......................................................................... 18

1-1-6-         تقسیمات خسارت معنوی ....................................................................... 22

1-1-7-         پیشینه‌ تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین كهن ................... 24

1-1-8-         پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران ......................................... 26

1-1-9-         نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه ............................................ 26

مبحث دوم : اركان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن ........ 27

1-2-1- وجود ضرر ................................................................................................ 27

1-2-2- ارتكاب فعل زیانبار نامشروع ....................................................................... 29

1-2-3- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود ............................... 31

1-2-4- دفاع مشروع ............................................................................................... 31

1-2-5- اجرای حكم قانون یا مقام صلاحیت‌دار ......................................................... 32

1-2-6- اجبار ......................................................................................................... 33

1-2-7- اضطرار ...................................................................................................... 34

1-2-8- اجرای حق ................................................................................................. 34

1-2-9- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی .................................................. 35

الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد...................................................................... 35

ب- خسارت باید مستقیم باشد .................................................................................. 37

ج - خسارت باید جبران نشده باشد .......................................................................... 39

د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد .......................................................................... 41

مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی .......................................... 42

1-3-1- نظریه تقصیر ............................................................................................... 42

1-3-2- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر .............................................................................. 45

1-3-3- نظریه خطر ................................................................................................. 45

1-3-4- ایرادها به نظریه خطر ................................................................................... 46

1-3-5- نظریه تضمین حق ....................................................................................... 47

1-3-6- نظریه مختلط .............................................................................................. 48

1-3-7- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه
ایران و فرانسه ......................................................................................................... 49

1-3-8- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر ......................................... 49

فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دكترین‌های
حقوقی فرانسه ........................................................................................................ 51

مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام ............................................................. 52

2-1-1- مستندات و مدارك قاعده لاضرر ................................................................... 52

2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی ............................................................ 56

2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی ........................................................... 57

2-1-4- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی.................... 58

2-1-5- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی .......................................... 65

2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی ........................................................... 66

2-1-7- قاعده اتلاف و تسبیب ................................................................................. 69

2-1-8- وجوه افتراق و اشتراك ، اتلاف و مباشرت و تسبیب ...................................... 70

2-1-9- قاعده غرور ................................................................................................ 72

2-1-10- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی ............................................................. 74

مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ........................................... 76

2-2-1-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق ..................................................... 76

2-2-2- پیشینه‌ی تاریخی دیه ................................................................................... 77

2-2-3- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ............................................................. 79

2-2-4- مطالبه‌ی خسارت‌های معنوی زاید بر دیه ....................................................... 81

مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی .............................................................. 83

2-3-1- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه ............................................................. 84

2-3-2- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی ............................................. 85

2-3-3- تعزیر مالی كیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی ...................................... 87

2-3-4- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشی از سب .............................................................................................. 88

مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امكان جبران مالی خسارت معنوی ....................... 90

2-4-1- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه .......................................................... 90

2-4-2- مفهوم و ماهیت قصاص و امكان جبران مالی خسارت معنوی .......................... 91

2-4-3- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه ............................................................. 92

2-4-4- ماهیت حد قذف و احكام قذف ................................................................... 93

2-4-5- امكان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی ..................................... 94

2-4-6- ایلاء و خسارت معنوی ............................................................................... 95

مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی ................................ 96

2-5-1- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی .............................................. 96

2-5-2- نظریه مالی ................................................................................................. 97

2-5-3- نظریه امكان جبران خسارت مالی ................................................................. 97

مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه............................................ 99

2-6-1- اصول نظریه‌ی امكان جبران مالی خسارت معنوی ........................................... 99

2-6-2- اصول نظریه‌ی امكان جبران خسارت معنوی ................................................ 105

بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن     110

 فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی ............................. 111

مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ............................................. 112

 3-1-1- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی ............................. 112

3-1-2- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی ........................... 119

3-1-3- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی ............................... 125

3-1-4- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی كیفری ........... 129

3-1-5- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی ....................................................... 132

3-1-6- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری ............................... 132

3-1-7- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی ................. 136

3-1-8- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی ................................. 146

مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات ......................................... 149

3-2-1- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات ............................................... 149

3-2-2- توهین به مقدسات در مطبوعات ................................................................. 153

3-2-3- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات ......................................................... 155

3-2-4- خسارت معنوی در رسانه‌ها ........................................................................ 156

3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر ................. 156

مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی .............................................. 158

3-3-1- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده ............................................................... 158

3-3-2- تجاوز به حق مخترع ................................................................................. 164

3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتی ......................................................................... 167

3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی ....................................................... 169

3-3-5- رقابت نامشروع یا رقابت مكارانه ............................................................... 170

3-3-6- خسارت تأخیر تأدیه .................................................................................. 171

3-3-7- بازداشت قانونی ........................................................................................ 174

3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات ..................................................................... 178

3-3-9- غصب نام خانوادگی .................................................................................. 181

3-3- 10- سلب آزادی .......................................................................................... 183

3-3-11- به هم زدن وصلت .................................................................................. 186

 مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور ............................................. 189

3-4-1- ایراد خسارت معنوی به سندیكاها ............................................................... 191

3-4-2-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها ................................................................. 192

مبحث پنجم : كودكان و خسارت معنوی .................................................................. 194

3-5-1- مسئولیت كودكان در فقه و حقوق اسلامی ................................................... 195

3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ی كیست ................................................... 197

الف ) تقصیر سرپرست ........................................................................................... 198

ب) عدم تقصیر سرپرست ....................................................................................... 199

 فصل چهارم : روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن .......... 203

مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی ...................................................... 204

4-1-1- نگاه كلی به روش‌های جبران خسارت معنوی .............................................. 204

4-1-2- انواع جبران خسارت معنوی ....................................................................... 206

4-1-3- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی .............................................................. 207

4-1-4- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل ......................... 210

4-1-5- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی .................................................... 217

4-1-6- پرداخت غرامت كیفری و تنبیهی ................................................................ 218

مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی ................................. 219

4-2-1- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد ........................... 219

4-2-2- روش تعیین مبلغ جبران خسارت ............................................................... 221

4-2-3- ملاك زمان ارزیابی .................................................................................... 222

4-2-4- ملاك ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب .............................................. 224

4-2-5- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی ......................... 227

4-2-6- روش‌های جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی .................................. 231

مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی ...................................................................... 235

4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی ........................................................ 235

4-3-2- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده 241

4-3-3- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی ........................................ 241

4-3-4- نظریه‌ی عدم امكان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه ..................... 242

4-3-5- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت ....... 243

4-3-6- نظریه‌ی امكان انتقال حق مطالبه به ورثه ....................................................... 244

4-3-7- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث ........ 246

4-3-8- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او         247

4-3-9- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی ............. 249

مبحث چهارم : اسباب رفع یا كاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی ..................... 251

4-4-1- اسباب معافیت .......................................................................................... 252

4-4-2- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده ............................................................ 254

4-4-3- تقصیر زیان دیده ....................................................................................... 255

4-4-4- رضایت زیان دیده ..................................................................................... 257

نتیجه‌گیری و پیشنهاد ............................................................................................. 260

5-1- نتیجه‌گیری .................................................................................................... 261

5-2- پیشنهادات .................................................................................................... 264

1- فهرست منابع ................................................................................................... 266

الف - كتب فارسی ................................................................................................ 266

ب - پایان نامه‌های فارسی ...................................................................................... 269

ج - قوانین ............................................................................................................ 270

د - نشریات فارسی ............................................................................................... 270

2 - كتب عربی ...................................................................................................... 271

3 - منابع لاتین ...................................................................................................... 276

الف - كتب فرانسه       276