مقاله برهان

مقاله برهان

قسمتی از متن:

بهترین راه كوتاهترین راه:

برای طی طریق برهانی برای اثبات وجود خداوندگار بهترین شیوه آن است كه از كوتاهترین راه حركت كنیم. چرا كه علاوه بر آن كه زودتر به مقصود می‌رسیم با موانع كمتری هم مواجه خواهیم شد. اما كوتاهترین راه در این مسیر آن است كه از مقدمات كمتری بهره گرفته شود و مقدماتش نیز به سادگی و با اندك تأملی قابل اثبات باشند. در طول تاریخ فلسفه و كلام، اندیشمندان برای دستیابی به چنین راهی تلاشهای زیادی كرده‌اند (شكرالله مساعیهم) و دست‌آوردهای زیادی داشته‌اند اما شاید یكی از بهترین و دقیق‌ترین آنها همان است كه جناب شیخ‌الرئیس بوعلی سینا مبتكر آن بوده است. برهان مرحوم شیخ‌الرئیس به برهان وجوب و امكان معروف است. از این برهان تقریرات گوناگونی شده است و به صورتهای مختلفی طرح گردیده است كه شاید بهترین صورتش همان باشد كه در كتاب شریف اشارات و تنبیهات آمده است.

برهان وجوب و امكان

وجوب و امكان دو اصطلاح فلسفی هستند. می‌دانیم كه موضوع فلسفه، موجود است (یا موجود بما هو موجود) و یكی از بحثهای فلسفی، مباحث تقسیمی فلسفه است كه با تقسیم موجود به اقسام گوناگون، مسائل مختلف فلسفی ایجاد می‌شود و در فلسفه از آنها بحث می‌شود. مثل تقسیم موجود به ذهنی و خارجی یا تقسیم موجود به علت و معلول. یكی از آن بحثها نیز تقسیم موجود به واجب‌الوجود و ممكن‌الوجود است. با این توضیح كه:

 اگر به موجودات جهان نظری بیفكنیم از دو حال خارج نیستند, یا وجود برای آنها ضروری است به طوری كه حتما باید وجود داشته باشند و در صورتی كه نباشند محال پیش می‌آید و یا وجود برای آنها ضروری نیست یعنی این طور نیست كه حتماً باید وجود داشته باشند بلكه هم وجودشان ممكن است و هم نبودشان ممكن. یعنی در واقع نه وجود برایشان ضروری است و نه عدم. به گروه اول از موجودات واجب‌الوجود و به گروه دوم ممكن‌الوجود گفته می‌شود.

می‌توان تقسیم بالا را به شكل دیگری نیز مطرح كرد. هر مفهومی را در نظر بگیریم و آن را با وجود بسنجیم از سه حال خارج نیست: یا وجود برایش ضروری است به طوری كه محال است وجود از او گرفته شود. یعنی حتماً باید موجود شود پس عدمش محال است و یا برعكس عدم و نیستی برایش ضروری است به طوری كه محال است بوجود بیاید و حتماً باید معدوم باشد و یا نه وجود برایش ضروری است و نه عدم، یعنی این طور نیست كه حتماً باید موجود باشد به طوری كه عدمش محال باشد یا حتما باید معدوم باشد به طوری كه وجودش محال باشد بلكه هم می‌تواند وجود داشته باشد و هم می‌تواند معدوم باشد. به قسم اول واجب‌الوجود و به قسم دوم ممتنع‌الوجود و به قسم سوم ممكن‌الوجود گفته می‌شود. واجب‌الوجود مانند: خداوند متعال، ممتنع‌الوجود مانند: شریك خدا و ممكن‌الوجود مانند: انسان. هریك از این سه گروه یعنی واجب‌الوجود و ممكن‌الوجود و ممتنع‌الوجود، احكام ویژة خود را دارند كه به تدریج بعضی از آنها بیان می‌شود.

باید دانست كه این تقسیم در واقع تقسیمی عقلی است یعنی دوران بین نفی و اثبات است و به گونه‌ای است كه محال است قسمی به آن افزوده یا قسمی از آن كاسته شود. همان‌طور كه ویژگی همه‌ی تقسیمات عقلی همین است. در حقیقت تقسیم مفاهیم به این صورت است كه هر مفهوم را كه با وجود بسنجیم یا وجود برایش ضروری است و یا ضروری نیست. قسم اول واجب الوجود نام دارد. حال اگر وجود برایش ضروری نبود یا عدم برایش ضروری است یا عدم برایش ضروری نیست. قسم اول (كه عدم برایش ضروری است) ممتنع الوجود و قسم دوم ممكن الوجود نامیده می‌شود.

      اگر توجه كرده باشید در تقسیم موجودات آنها را تنها به دو قسم واجب‌الوجود و ممكن‌الوجود تقسیم كردیم و نامی از ممتنع‌الوجود نبردیم. اما در تقسیم مفاهیم، آنها را به سه گروه تقسیم كردیم. علت این است كه در تقسیم موجودات نمی‌توان ممتنع‌الوجود را به عنوان یك قسم از موجودات فرض كرد زیرا ممتنع‌الوجود وجودش محال است و بنابراین چیزی كه وجودش محال است نمی‌تواند قسمی از موجودات فرض شود. اما در تقسیم مفاهیم با چنین مشكلی روبرو نیستیم زیرا می‌توان گفت كه یك مفهوم را اگر با وجود بسنجیم، اگر وجود پیداكردنش در خارج از ذهن محال بود، ممتنع‌الوجود نام دارد.

حال با توجه به مقدمة بالا به اصل برهان می‌پردازیم.