مقاله بررسی فعل مركب در فارسی گفتاری معیار در 16 صفحه ورد قابل ویرایش 

فعل مركب در فارسی گفتاری معیار

چكیده

مقوله فعل مركب از جالب ترین، ظریفترین و در عین حال پیچیده ترین بخش های پژوهش های نحوی است كه توجه بسیاری از دستور نویسان و زبان شناسان را معطوف به خود نموده است. در این مختصر نگارنده بر آن است كه ضمن بررسی جدیدترین تحلیل ها از فعل مركب فارسی، بسامد وقوع فعل مركب در زبان فارسی گفتاری معیاررا تعیین نماید، براساس نظریه تتا به بررسی ساخت موضوعی فعل مركب فارسی گفتاری معیار بپردازد تحلیلی آماری از آن به دست دهد.

واژگان كلیدی :

زبان معیار، ساخت موضوعی، فعل مركب، نظریه تتا، موضوع X

1- مقدمه

دستور نویسان و زبان شناسان ایرانی وغیر ایرانی توجه ویژه‌ای به مقولة فعل مركب در زبان فارسی داشته اند و هر یك ضمن از اینكه آن را توصیف و طبقه بندی نموده اند، معیاری نیز برای متمایز ساختن آن از فعل ساده ارائه داده اند. از تحلیل های فعل مركب فارسی در حیطة دستور سنتی می توان به تحلیل خیامپور (1352/62) ، عماد افشار (1372/8-126) ، نوبهار ( 1372، 162-159) خانلری (1373، 8-176) و لمبتون (1984، 93-84 ) اشاره كرد.

در سال های اخیر در پی پیشرفت هایی كه در علم زبان شناسی در سطح جهانی صورت گرفته است و همسو با دستاوردهای نوین زبان شناختی در حیطة نحو و ساختواژه، تحلیل های ارزنده ای نیز از فعل مركب فارسی ارائه شده است. از جمله این تحلیل ها می توان از تحلیل محمود كریمی (1992)، كریمی (1996) ، دبیر مقدم ( 1376) و زاهدی (1380) نام برد كه هر یك با گرایشی متفاوت از دیگری به توصیف فعل مركب فارسی پرداخته اند.

این پژوهش بر آن است با بررسی و كنكاش در تحلیل های فوق به تعریفی جامع، شفاف و منسجم از فعل مركب دست یابد و سپس با این فرض كه فعل مركب در فارسی گفتاری معیار بسیار بیشتر از فعل ساده بكار می رود به بررسی پیكرة جمع آوری شده بپردازد. همچنین داده های پیكره حسب نظریة تتا در چارچوب نظریه حاكمیت و مرجع گزینی و همسو با محمد ابراهیمی ( 1382 ب) طبقه بندی و بسامد هر یك در فارسی گفتاری معیار محاسبه می گردد. در پایان یافته های پژوهش را ذكر نماید و پیامدهای نظری و كاربردی آنها را برشمارد.

3- تحلیل های فعل مركب فارسی در حیطة دستور سنتی

زبان شناسان بسیاری در حیطة دستور سنتی به بررسی فعل مركب فارسی پرداخته اند كه در این قسمت به بررسی چند نمونه از این آثار بسنده می گردد:

- خانلری در كتاب دستور زبان فارسی ( 1373/8-176) فعل های فارسی را از نظر ساختمان به سه گونه ساده ، پیشوندی و مركب تقسیم می كند و فعل مركب را فعلی می داند كه از تركیب یك اسم یا صفت با یك فعل پدید آمده است.  وی (1365، ج2، 8-127) می نویسد «‌اطلاق فعل مركب به این گونه كلمات از آن جهت است كه از مجموع آنها معنی واحدی دریافت می شود. « به باور خانلری در صورتی كه هر یك از اجزاء معنی مستقل و اصلی خود را حفظ كرده باشند دیگر نمی توان آن را فعل مركب دانست. لیكن حسب داده های زبان فارسی علاوه بر اسم یا صفت، مقوله های دیگر نحوی نیز می توانند به عنوان عنصر غیرفعلی در ساخت فعل مركب شركت كنند و دیگر اینكه حتی با در نظر گرفتن معیار معنا شناختی فوق برای تشخیص فعل مركب می‌توان فعل پیشوندی را نیز زیر عنوان فعل مركب لحاظ كرد.

نوبهار (1372، 161-159) فعل را از نظر ساخت به سه دسته ساده، پیشوندی و گروهی تقسیم می كند و فعل مركب را به همراه فعل مركب پیشوندی و عبارات فعلی، زیربخش فعل گروهی می داند.

این تحلیل نیز علیرغم گسترده بودن تقسیم بندی دقیقی  از فعل مركب به دست نمی دهند و پاسخگویی مسایل متفاوت مطرح در این زمینه نیست.

2- شیوه پژوهش

برای انجام این پژوهش ابتدا پیكرة زبانی در زبان فارسی گفتاری معیار جمع آوری گردید زبان معیار همسو با صادقی (1362) زبان درس خواندگان در نظر گرفته شد كه در رادیو و تلویزیون نیز به كار رود و در آموزش زبان به خارجیان مورد استفاده قرار می گیرد. لذا در ابتدای امر مدت زمان 150 دقیقه مصاحبه های تلویزیونی با اساتید دانشگاه كه هر روزه در برنامه های مختلف تركیبی از شبكه های مختلف پخش می گردید ضبط شد. مدت زمان هر مصاحبه به طور میانگین 13 دقیقه منظور گردید . پس از ثبت داده های گفتاری آنها را مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار داده ایم.

4- تحلیل های نوین از فعل مركب فارسی

دبیر مقدم (1376) با دیدگاهی ساختواژی نشان داده است كه فعل های مركب فارسی حاصل دو فرایند عمده تركیب و انضمام هستند كه هر یك از زیرمجموعه هایی را شامل می شوند. فعل های مركب حاصل از فرایند تركیب عمدتاً یك عنصر غیرفعلی یا یك عنصر غیرفعلی مطابق زیر بدست می آید:

- تحلیل داده ها

براساس مطالبی كه در بخش های پیشین گفته شد فعل های ساده و مركب پیكره شمارش و بسامد آنها محاسبه گردید. بسامد 62% برای افعال مركب و بسامد 38% برای افعال ساده به دست آمد كه در نتیجه مطابق با فرض پژوهش در فارسی گفتاری معیار فعل مركب بسیار بیشتر از فعل ساده بكار می رود. پس از آن افعال مركب حسب موضوع طبقه بندی و بسامد یابی شدند كه براساس نتایج افعال دو موضوعی با بسامد 63% از بالاترین بسامد در پیكره برخوردار و افعال چهار موضوعی دارای كمترین بسامد یعنی كمتر از 1%‌بودند. نحوه بازتاب موضوع های فعل مركب در پیكره در جدول 7-1 نمایش داده شده است.

به لحاظ بازتاب موضوعی در افعال مركب یك موضوعی بازتاب به صورت گروه اسمی با 51% بالاترین بسامد و بازتاب بند خود اشیا با بسامد 3% كمترین بسامد را داشتند.

درافعال مركب 2 موضوعی موضوع یا همان موضوع برونی به سه صورت تهی 57% گروه اسمی 42% و بند خود ایستا 1% بازتاب داشتند. موضوع 2 در این افعال به صورت تهی 26% ، اسمی 37%‌، گروه حرف اضافه ای 21%‌ و بند خود ایستا 13%‌ بازتاب یافته بودند.

همچنین در افعال مركب سه موضوعی بازتاب موضوع 1 به صورت 77% تهی 23% گروه اسمی مشاهده گردید. بازتاب موضوع (2) به صورت 18%‌تهی ، 40%‌گروه اسمی 2% گروه حرف اضافه ای و 40% بند خود ایستا محاسبه گردید و بالاخره در بازتاب موضوع 3 با بسامد 23[ تهی ، 13% اسمی 40% گروه حرف اضافه ای ، 17% بند خود ایستا و 7% گروه صنعتی روبرو بودیم.

در نمونه فعل مركب چهار موضوعی نیز موضوع 1و3 به صورت 100% تهی ، موضوع 2% ، 100% گروه حرف اضافه ای و موضوع 4 نیز به صورت 100% بند خود ایستا بازتاب داشت.

نمونه هر یك از این بازتاب ها در جمله های شماره 11 تا 31 مشاهده می گردد.

8- نتایج و یافته های پژوهش

الف – در فارسی گفتاری معیار فعل مركب بسیار بیشتر از فعل ساده به كار می رود.

ب – بیشترین بازتاب موضوع 1 به صورت گروه اسمی در افعال یك موضوعی و به صورت می توان گفت با افزایش موضوع ها در گفتار اصل اقتصاد براساس شرایط بافتی موجب بازتاب تهی برخی موضوع ها می شود.

پ – در حالیكه بازتاب موضوع 2 را در افعال مركب دو موضوعی با بسامد 37% گروه اسمی در برابر 13%‌ بند خود ایستا قرار دارد  این درصد در افعال مركب سه موضوعی به نسبت مساوی 40% می رسد.

ت – بالاترین بسامد بازتاب موضوع 3 با بسامد 40% به گروه حرف اضافه ای تعلق دارد و شاید به همین دلیل یعنی كاربرد فراوان گروه حرف اضافه ای به عنوان موضوع سوم دستور یان سنتی مفعول دوم در افعال دو مفعولی را مفعول حرف اضافه ای نامیده اند.