مقاله بررسی آتشكده های ایران در 40 صفحه ورد قابل ویرایش 

آتش و نور

- عرفان وعناصر طبیعی

اوج كمال انسانی سعی در نجات مشخصی نیست، زاهد و عابد و صوفی كه نیل به كمال را در تزكیة نفس می‌جویند و از ما سوی قطع تعلق می‌كنند فقط گلیم خویش را از موج بدر می‌برد اما به كمال راه پیدا نمی‌كنند. كمال انسان حتی در آن همه انسان مثل فقیه و حكیم و واعض در نجات انسانهای دیگر اهتمام كند، غریق را از آب بیرون آورد و در ارشاد و دستگییر راه گم كردگان سعی بجا آورد، نیست. در آن است كه از «خودی» خود قدم به بیرون گذارد، در ورای عالم محدود انسان ها با تمام انسانها، با كل كاینات و با جمیع عالم اتصال و اتحاد بیاید با آتش ونور، خاك و گیاه، با حیوان وانسان، با خورشید، ستاره و آسمان وحدت هویت پیدا كند، با ابر وباد و كوه و رود و رعد وباران احساس پیوند نماید، در وجود خود انسان را با عالم وعالم را با انسان قابل تبدل بیابد و بدین گونه به آن مرتبه از كمال كه اكمل از آن قابل تصور نیست می‌رسد.

- پیدایش آتش

یافتن آتش بزرگترین پدیده زندگی آدمی است و پیشرفت تمدن انسان مدیون آتش است. از این رو آتش نزد همه اقوام و ملل از دورانهای دور تاریخی مقدس بوده است. بویژه نزد اقوام هند و اروپایی كه در منطقه ای با زمستانهای سرد زندگی می‌كردند، نخستین آشنائیهای ملت‌های مختلف با آتش به صورتهای گوناگون بوده و به همین جهت اسطوره های بسیار در پیدایش آتش بوجود آمده است. برخی آن را به شكل آذرخش در آسمان دیده اند و آتش را عطیه ای آسمانی پنداشته اند، برخی دیگر آن رابه شكل توده سوزان سنگهای آسمانی دیده اند كه از آسمان فرو افتاده و جنگلی را به آتش كشیده است. برخی دیگر آن را در آتشفشانها و گازهای شعله ور نفتی و به صورت آتشی كه از زمین می جوشد دیده اند. قوم ایرانی نیز گویا نخستین بار آن را درتلاش زندگی یافته است. باری، داستانی كه فردوسی آورده چنین است كه هوشنگ شاه پیشدادی روزی به هنگام شكار كه با گروهی همراه بوده، مار سیاه بزرگی بر سر راه می بیند، سنگی با شدت به سویش پرتاب می كند. بر اثر اصابت سنگ برسنگ، جرقه می جهد و خارو خاشاك اطراف آن به آتش كشیده می‌شود. مار می‌گریزد و شاه و همراهان به گردآتش به جشن و سرور تا شب هنگام پرداخته و نمی گذارند آتش هیچگاه خاموش شود، از آن گاه آن جشن را سده نام نهاده و هر ساله به پاس حرمت آتش ویادگار آن ، برپایش می كنند و آن را پدیده و هدیه اورمزدی دانسته وقبله گاه خود قرار می دهند:

- عناصر چهارگانه طبیعت ( رمزپردازی آتش)

این چهار عنصر (آتش، هوا، خاك و آب) نمادهای صفات كلی وعمده ئی می گردند كه به موجبشان ماده جسمانی در عالم تحت القمر (« عالم سفلی») پدیدار می شود.

در یكی از رسائل چاپ شده شاه نعمت الله ولی كرمانی، یكی از معتبرترین اساتید مكتب عرفانی ایرانی قرن پانزدهم، عالم عناصر به چهار فرشته ای تشبیه شده است كه گردونه های مراتب یا مراكز چهارگانه درون انسان هستند و از چهار حرف نام مقدس «الله» نشأت می‌گیرند. مراكز چهارگانه عبارتند از قلب، عقل، روح ونفس. چهار فرشته عبارتند از جبرئیل، میكائیل، اسرافیل و عزرائیل. آب همانا صورت [فرم] جبرئیل زمین صورت میكائیل، هوا صورت اسرافیل و آتش صورت عزرائیل است.

طبیعت و معماری:‌

ژیگموند فروید روانشناس برجسته،‌ فرهنگ را چنین تعریف می‌كند:‌ «فرهنگ مجموعه تمام توانائیها و وسایلی است كه در خدمت دو هدف می‌باشد: محافظت از بشر در مقابل طبیعت و تنظیم روابط انسانی بین افراد» «فروید»‌ در توضیح اعمالی كه در ارتباط با قسمت اول هستند،‌ در كنار استفاده از ابزارها و مهار آتش، از ساختن مسكن نیز نام می‌برد.

طبیعت ومعماری در كنار هم قرار ندارند، بلكه در هم ادغام شده‌ و یكدیگر را تكمیل می‌كنند.

ـ مقوله آتش در معماری (آتشكده)

نخستین و قدیمی‌ترین آتشكده ایران، آتشكده‌ای است كه هوشنگ شاه نوه كیومرس پس از پیدایش آتش بنا نمود.

جهاندار پیش جهان آفرین              نیایش همی كرد و خواند آفرین

كه او را فروغی چنین هدیه داد         همین آتش آنگاه قبله نهاد

(شاهنامه فردوسی)

بعدها به پیروی از آن در دیگر نقاط آتشكده‌های زیادی ساخته شد. تهمورس، پور هوشنگ در دوران پادشاهی خویش به پیروی از پدر، آتشكده‌های بسیار بنا نمود. از آن جمله سه آتشكده در خور ذكر است كه بر كسره پوستتو در خنیرس ایران قرار داشت و آن آتش سپنیشت را بر فراز كوه خورهورمند (پهلوی: گومن هومند) واقع در خوارزم منتقل ساخت. نقل است كه اژی دهاك هنگام چیرگی بر جمشید كوشید تا آتشكده‌ها را ویران نماید ولی مردم در نگهبانی آن كوشا بودند و نگذاشتند. فریدون نیز جایگاهی به نام آذر خور داد در زمینی بنا نهاد كه بعدها توس نوه او دنباله آن را گرفت و آن آبادی به «توس» معروف شد.

شهرستانی نیز در اول ملل و نحل (ص 251) در بیان آتشكده‌های زرتشتیان چنین آورده است:‌ اولین آتشكده افریدون در شهر توس ساخته است. دیگر آتشكده‌ در شهر بخاراست كه آن را بردسون گویند. آتشكده دیگری در بخارا هست كه آن را «قباذان»‌خوانند. آتشكده‌ای در شهر «قومس» است كه آن را «جریر»‌ گویند. آتشكده‌ای در مشرق چین، بنا كرده سیاوش است كه آن را كنگدژ گویند. آتشكده‌ای در ملك فارس به نام «بارجان» و آن را «ارجان»‌ جد گشتاسب بناكرده این همه آتشكده‌ها از زردشت بوده‌اند.

شهرستانی تصریح می‌كند كه، آتش را گرامی نمی‌شمارند مگر بدین سبب كه آن جوهر پاك علویست دیگر از سبب گرامی داشت آتش نیست كه ابراهیم را نسوخت و سیاوش از میان آن گذر كرد به سلامتی و تندرستی.

خلاصه اینكه: این سنت كهن آریایی بعد از ظهور زرتشت نیز همچنان نگهداری شد و نور و آتش و آتشكده پرستش سوی زرتشتیان قرار گرفت. علاوه بر آتشكده‌های پیشدادی و كیانی بعد از اشوزرتشت در نقاط مختلف كشور ایران حتی تا چین و پاكستان و هند و اسوان و روم و آسیای صغیر، آتشكده های زیادی بر پا شد كه هنوز آثار و خرابه‌های برخی از آنها موجود است كه پیروان آئین بهی در آنجا به نیایش پرداخته و خداوند یكتا را ستایش می‌نمودند: