تأثیر كیفیت محیط زندگی و  محیط مسكونی مجتمعهای مسكونی  در روحیه افراد و سپس روحیه جمعی ساكنین

چكیده رساله:

هدف اصلی این رساله، یافتن تأثیر كیفیت محیط زندگی (بطور عام) و كیفیت محیط مسكونی مجتمعهای مسكونی – (بطور خاص) در روحیه افراد و سپس روحیه جمعی ساكنین است.

از ابتدای تاریخ: مسكن بعنوان سرپناه نقش مهمی در زندگی جوامع انسانی بازی كرده است كه با پیشرفت جوامع و در روند تكمیلی كاركرد مسكن، عملكردهای دیگری نظیر زنگی اجتماعی، روابط خانوادگی، محلی جهت آسایش روح و روان و تمدید قوا و . . . . به آن افزوده گردید.

در دوره معاصر، در دنیای غرب، پس از جنگ جهانی دوم كه با تخریب بیشمار واحدهای مسكونی همراه شد، نیاز به مسكن برای جمعیت زیاد بی‌خانمان باعث شد كه دولتها به ساخت مجتمعهای مسكونی روی آورند كه بیش از هر چیز، مساله كمیت و پاسخگویی به تعداد بیشتر، در آن مطرح بود.

این مساله، در كشور ما به شكلی دیگر، در حال وقوع است كه نشانه های آن به وضوح دیده می‌شود. رشد فزاینده جمعیت در سالهای پس از انقلاب، موجب ایجاد قشر جوان جمعیتی گردیده كه از تبعات این رشد فزاینده جمعیت، نیاز به مسكن فراوان است.

اگر چه نرخ رشد جمعیت از 5/2 درصد به 2/1 رسیده است، اما تحقیقات نشان می‌دهد كه اجرای طرح كنترل جمعیت در كشور هنوز پاسخگوی نیازهای آموزشی و بهداشتی در این زمینه نیست و به دلیل اهمیت موضوع و با توجه به جوان بودن جمعیت، تاكنون كارشناسان بارها در ارتباط با انفجار جمعیت ایران در ده 80 هشدار داده‌اند . چنانكه صندوق جمعیت سازمان ملل متحد پیش بینی می‌كند كه جمعیت ایران طی كمتر از نیم قرن آینده از مرز 121 میلیون نفر خواهد گذشت . آمار دقیق پیش بینی شده این صندوق جمعیت ایران در سال 2050 میلادی را 121 میلیون و 400 هزار نفر اعلام می‌نماید كه از جمعیت آلمان، ژاپن و حتی روسیه در زمان مشابه سبقت خواهد گرفت.

این موضع باعث شده است كه به نوعی تجربه پس از جنگ جهانی دوم، در ایران در حال تكرار باشد: یعنی ساخت مجتمعهای مسكونی فاقد كیفیت و فقط دارای كمیت.

در این راستا، شناخت عوامل موثر در بهبود كیفیتی مسكن، یكی از مسائلی است كه باید به آن پرداخته شود، چرا كه تاثیرات آن بطور غیر قابل انكاری در روحیه افراد و نیز روحیه عمومی جامعه، متجلی می‌گردد.

بنابراین در روند مطالعات به مساله مسكن و شاخصهای اجتماعی آن، و كیفیت محیط، تاثیرات روانی محیط بر انسان و نقش مشاركت در بهبود روحیه جمعی ساكنین مجتمعهای مسكونی، پرداخته می‌شود و سپس با ارائه یك جمع بندی و تدوین اهداف كلی و عملیاتی، طراحی یك مجتمع مسكونی با بهره گیری از عوامل موثر محیطی در روحیه جمعی ساكنان، صورت می‌پذیرد.

 ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

فصل اول: مسكن                            1  

بخش اول: مسكن، كیفیت، شاخصهای اجتماعی   

   مفهوم مسكن، سكونت‌ و سكونتگاه   

   تعریف سازمان بهداشت جهانی از مسكن  

   اهداف كلی مسكن در كشورهای جهان سوم 

   سیاست احداث مجتمعهای مسكونی در برنامه عمرانی ایران   

   اشكالات مسكن مدرن  

   روحیه جمعی در افراد   

   فردگرایی و خانواده هسته‌ای بجای جمع‌گرایی

   عوامل مؤثر در بررسی وضعیت مسكن 

   اهداف كلی اجتماعی مسكن    

   بررسی ابعاد كمی نیاز مسكن

   بررسی ابعاد كیفی نیاز مسكن

   عوامل ایجاد تغییرات در مسكن    

   سلسله مراتب نیازهای انسانی

   اهداف كلی اجتماعی در سیاستهای مسكن

   استانداردهای مسكن با توجه به شرایط متفاوت   

   پیامدهای اجتماعی استاندارد مسكن    

   نیازهای اجتماعی- روانی    

   گونه‌گونی فرهنگی و استانداردهای یكنواخت  

   بخش دوم: مسكن، مجتمع مسكونی و نیازها            23

   دورنمای تحول بعد خانوار   

   طبقه‌بندی «نیاز» از دیدگاه جامعه شناسی   

   نحوه طبقه بندی نیازها

   انواع رفتارهای سكونتی در مقابل حداقل فضا    

   ویژگیهای سازمان فضایی خانه‌های تاریخی    

   ویژگیهای فضاهای سكونتی معاصر   

   سازمان فضایی خانه‌های معاصر

ادامه فصل اول: مسكن                         34 

   معیارهایی باری طراحی خانه معاصر    

   عرصه‌های زندگی جمعی و خصوصی

   پیوستگی عرصه‌های عمومی و خصوصی  

   نیازهای اساسی یك مجتمع مسكونی  

   گروه‌بندی فضاهای مسكونی    

   قسمتهای تشكیل دهنده مسكن خانواده  سنتی ایران

  1- عرصه مشترك  

2- عرصه والدین  

3- عرصه فرزندان 

4- عرصه خویشاوند    

5- عرصه مهمان   

6- فضاهای خدماتی- بهداشتی

7- فضاهای ورودی و خروجی 

تناسب فضایی و عملكردی    

گونه‌های مسكن:   

1- آپارتمانهای مرتفع

2-  برج در فضای سبز  

3- آپارتمان متراكم بدون آسانسور   

4- آپارتمانهای دارای دسترسی مستقیم    

5- خانه‌های حیاط دار  

6- خانه‌های متصل  

7- خانه‌های مستقل 

محیط مسكونی

1-  محیط اجتماعی    

رفتار اجتماعی ساكنان ساختمانهای بلند  

2- محیط كالبدی   

مقیاس انسانی    

محیط كالبدی- شرایط كلی   

ادامه فصل اول: مسكن                         58 

1-  شرایط زیست مناسب

2-  دسترسی به فضای باز- فضای بازی كودكان  

تفریحات

استانداردهای تفریح   

وضع فضای باز عمومی   

3-  تفكیك مسیر عبور پیاده از سواره    

4-  طراحی محوطه

5-  اشراف   

6-  ایمنی   

7-  امنیت   

الف: امنیت روانی  

ب: امنیت فیزیك    

روابط همسایگی و تأثیر آن در تقویت نظارت    

8-  پاركینگ

9-  فضاهای جمعی 

10-تسهیلات عمومی  

11- مراكز خرید   

مكان‌یابی مراكز عمومی  

مراكز خرید موقت   

فصل دوم:  فضاهای عمومی                      67 

فضاهای عمومی    

تقویت روحیه جمعی و زندگی اجتماعی  

طراحی فضای شهری و روحیه جمعی  

اصول طراحی فضاهای شهری ( برای تسهیل برخورد اجتماعی افراد )  

1-  تأمین ایمنی و سهولت دسترسی    

2-  تسهیل استفاده مرتب و دایمی ساكنان

3-  ایجاد حس تشخص و حمایت از مناعت طبع افراد   

نما- هویت ساكنین  

نفوذ پذیری نما    

ادامه فصل دوم: فضاهای عمومی                 73 

ادامه اصول طراحی فضاهای شهری  

4-  تقویت حس «تعلق به جامعه‌ای با هویت»    

5-  برانگیختن حس كنجكاوی و كاوش   

6-  بر جای گذاردن تجربه‌های بیاد ماندنی و ارزشمند   

7-  تعیین جهت و تسهیل فعالیتهای مختلف

8-  احساس بودن در «خانه»ی خود     

9-  تقویت راههایی برای ارتباطهای شخصی 

راه ، عابر پیاده و مراودات اجتماعی

ویژگیهای پیاده روی   

فصل سوم: انسان ، روان ، مسكن                    83 

بخش اول: روانشناسی محیطی 

روانشناسی در معماری  

رابطه معماران و روانشناسان    

سازگاری انسان با هر نوع محیط جدید ؟!! 

درك انسان از محیط    

عوامل موثر بر ادراك محیطی

نظریه‌های ادراك محیطی     

1- نظریه برانس ویك   

2- نظریه گیبسون  

3- نظریه برلین   

4- نظریه پدیده شناسی

شناخت محیطی

عوامل موثر بر شناخت محیطی

گم شدن خوشایند!!     

ارتباط شخصیت و محیط فیزیكی    

نظریات روان شناختی در مورد رابطه شخصیت و محیط  

1-  نظریه شخصیت هنری مورای   

2-  تئوری میدانی كرت لوین

ادامه فصل سوم: انسان ، روان ، مسكن                  103 

بخش دوم: عوامی كیفی محیط

زیبایی شناسی معماری (و تاثیر آن بر روحیه و رفتار افراد)

عوامل كیفی محیط و تاثیر آن بر روحیه افراد از دیدگاه روانشناسی   

1- حریم

2- مبلمان و اسباب و اثاثیه

3- مصالح و رنگ   

4- نور و روشنایی

5- پنجره ها

6- گل و گیاه و فضای سبز  

فصل چهارم: مقدمات طراحی                     117 

بخش اول: مطالعات جغرافیایی   

بخش دوم: مطالعات تطبیقی  

مجتمع مسكونی فیروزه  

مجتمع مسكونی زیست خاور   

مجتمع مسكونی 600 دستگاه  

مجتمع مسكونی قدس

مجتمع مسكونی بنیاد مسكن  

بخش سوم: شناخت سایت  

فصل پنجم طراحی                              135 

بخش اول: آنالیز طرح  

بخش دوم : مدارك طراحی

منابع و مأخذ

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

بخش اول: مسكن، كیفیت و شاخصهای اجتماعی:

مفهوم مسكن:

«مفهوم مسكن، چیزی بیش از یك سرپناه و چیزی بیش از محافظ انسان و فعالیتهایش از گزند عناصر طبیعی است. پاسخ به این سوال كه نارساییهای این تعریف كدام است و بیش از این چیست، بسیار دشوار است و با توجه  به عواملی نظیر وضعیت اقلیمی، مذهب و گروه قومی، مبلغی از درآمد كه باید به هزینه مسكن اختصاص داده شود و نیز گذشته تاریخی فرد در رابطه با مسكن و تمایلات و بینشهای فردی او، تغییر می‌كند. [1]»

- سكونت و سكونتگاه:

«واژه سكونت؛ مفهوم گسترده‌تری از مسكن دارد و منظور آن، مجموعه‌ای از فعالیتهای زیستی خانوار است. فعالیتهای زیستی خانوار، فعالیتهای فردی – جمعی از یك سو و فعالیتهای اجتماعی – اقتصادی را از سوی دیگر، در بر می گیرد.[2]»

«مفهوم سكونتگاه. در برابر مسكن، محلی است كه تمامی خدمات و تسهیلات ضروری برای بهزیستی خانواده را فراهم می‌سازد. مانند بهداشت، آموزش، فرهنگ ، روابط اجتماعی، بدون توجه به اهمیت و میزان انجام این خدمات.[3]»

- تعریف سازمان بهداشت جهانی از مسكن:

«سازمان بهداشت جهانی در سال 1961، مسكن را بعنوان «محیط مسكونی» ، «محله» ، «محدوده خرد» یا ساخت فیزیكی‌ای كه انسان بعنوان سرپناه مورد استفاده قرار می‌دهد، همراه با متعلقات این ساخت از قبیل كلیه خدمات، تسهیلات و ابزار ضروری و وسایل مورد نیاز یا طراحی شده برای سلامت فیزیكی و فكری و بهزیستی اجتماعی خانواده و فرد تعریف كرد. »

در این تعریف ، توجه به پیامدهای مسكن برای ساكنان، جدا از مختصات صرفا فیزیكی، مهم بنظر می رسد. همچنین می‌توان دریافت كه به جای كنكاش در خصوصیات صرفا فیزیكی خانه و خصوصیت استفاده كننده، واكنش متقابل بین استفاده كننده و مسكن، نكته‌ مهمی در مشخص كردن شاخصهای اجتماعی بمنظور سنجش پیامدهای مسكن است. بر اثر تحلیل پیامدهای وضع مسكن برای استفاده كننده، شاخصهای اجتماعی مسكنی بدست می‌آید كه می‌تواند آسایش فرد را تضمین كند.[4]»

- اهداف كلی مسكن در كشورهای جهان سوم:

«در میان كشورهای شركت كننده در سمینار مسكن 1975 دانمارك، عمده‌ترین اهداف كلی مسكن به ترتیب زیر بود:

     1)       اهداف كمی: میزان ساخت واحدهای مسكونی در طی یك بازه زمانی

     2)       اهداف كیفی: اهداف كی مربوط به بهبود كیفیت مسكنهای موجود

 3)  اصلاح و بهبود تأسیسات زیر بنایی اجتماعی: یعنی خدمات عمومی از قبیل مدارس، بیمارستانها و مراكز مهد كودك

 4)  هدفهای فیزیكی زیربنایی: از قبیل منابع آب، فاضلاب و حمل و نقل (كه كمتر مورد توجه قرار گرفته بود.)

 5)  اصلاح محیط زیست: در موارد معدودی، به اصلاح محیط عمومی، یعنی هدفی كلی كه عناصری از قبیل هوای پاك، فضای باز، میزان تحمل سر و صدا . . .  را شامل می‌شود، نیز اشاراتی شده بود.[5]

- روابط متقابل اهداف كلی مسكن و دیگر هدفهای اجتماعی:

«بررسی هفت برنامه توسعه ملی و سی مورد تجارب كشوری ارائه شده در سمینار بین منطقه‌ای جنبه‌های اجتماعی مسكن (1975 – هلت دانمارك) كه از چهار منطقه عمده در حال توسعه جهان (آسیا، افریقا، خاورمیانه و امریكای لاتین) فراهم شده بود، نشان داد كه گر چه برنامه‌ها، مسائل مربوط به كمبودهای مسكن و برخورد با آنرا در بر می‌گیرند. ولی بسیاری از آنها، اهمیت طرحهای مسكن را در رابطه با دیگر هدفهای اجتماعی یا اقتصادی در نظر نمی‌گیرند. از آنجا كه فقط كشورهایی كه نسبت به رابطه متقابل هدفهای كلی مسكن با سایر هدفهای كلی اجتماعی، اقتصادی حساسیت دارند. در برنامه‌های توسعه خود برای مسكن حساب خاصی باز می‌كنند، این مسأله واجد اهمیت است.

[1] ابعاد اجتماعی مسكن- صفحه 141

[2] مسكن حداقل- صفحه 7

[3] مسكن شهری- مقدمه ای بر طرح مسائل، جامعه مشاوران ایران – 1365- صفحه 1

[4] ابعاد اجتماعی مسكن: صفحه 141

[5]-  ابعاد اجتماعی مسكن: صفحه 36 و 37

2- مسكن حداقل: صفحه 16